استخراج استراتژی های مدیریت یکپارچه منابع آب در استان خراسان جنوبی

آب مهمترین و از طرفی محدودکننده¬ترین عامل اصلی توسعه استان خراسان جنوبی محسوب می¬گردد. کاهش شدید منابع آب ناشی از بهره¬برداری های غیرمجاز و بی¬رویه از منابع آب زیرزمینی و از طرفی رشد شهرنشینی و افزایش تقاضا در بخش¬های مختلف مصرف، نقش این ماده حیاتی را در موضوع توسعه شفاف¬تر نموده است. از طرفی تنها تکیه¬گاه استان¬هایی مانند خراسان جنوبی که با مشکل کم آبی دسته و پنجه نرم می¬کنند، منابع آب زیرزمینی آنها می¬باشد. تنها راه پیشگیری از وقوع چنین فجایعی، تحول سریع و هوشمندانه در مدیریت منابع آب، مبتنی بر واقعیت¬های اقلیمی و فرهنگی منطقه است. بدیهی است که رفع مشکلات منابع آب در چنین استان¬هایی نیازمند تفکرات غیر سازه¬ای (مدیریت و برنامه ریزی راهبردی) می¬باشد. بنابراین در چنین حالتی ایجاد چارچوبی مناسب جهت «تدوین برنامه راهبردی مدیریت منابع آب» کمک شایان توجهی به مدیران منابع آب خواهد داشت. اخیراً برنامه¬های راهبردی بدلیل آینده¬نگری و توجه به محیط پیرامون خود مورد توجه جدی افراد و مجامع بین المللی قرار گرفته است. لذا هدف این تحقیق" ارائه یک روش¬شناسی برای استخراج استراتژی¬های مدیریت یکپارچه منابع آب با رویکرد منطقه¬ای" می¬باشد که این موضوع به صورت پایلوت در استان خراسان جنوبی پیاده¬سازی شد. در این راستا 75 نفر از گروداران (ذینفعان، ذی¬مدخلان و ...) بخش آب در قالب پنج فراکسیون¬ها "کشاورزی"، "شهرنشینی و خدمات"، "صنعت"، "محیط زیست" و" متولیان آب" گرد هم آمدند و طی سیزده جلسه تحت عنوان «شورای موقت سیاست گذاری آب»، مشکلات/ چالش¬های منابع آب استان خود را مطرح و برای آن راهکار تعیین نمودند. در ادامه جهت تدوین برنامه راهبردی مدیریت منابع آب این استان، در نخستین قدم وضعیت منابع آب استان مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق مشکل اصلی منابع استان بر اساس نظرات گرودارن در «شورای موقت سیاست گذاری آب» کم آبی معرفی شد. بر همین اساس در بخش نخست تحقیق پایداری منابع آب استان خراسان جنوبی با استفاده از مدل مفهومی dpsir و ایجاد مجموعه¬ای از نشانگرها جهت پایش وضعیت، مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این راستا ابتدا وضعیت (state) و معضلات سیستم منابع آب استان خراسان جنوبی اعم از تغییر سطح ایستابی و کاهش کیفیت آب تبیین شد. در گام بعدی فرضیه¬های موثر بر چالش¬های مذکور ناشی از دو عامل طبیعی (کاهش آب تجدید¬پذیر) و دخالت انسان (افزایش برداشت¬ها)، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. در انتها نیز از مدل مفهومی dpsir جهت کنترل راهبردها در مطالعات بعدی استفاده شد. نتایج چارچوب dpsir نشان داد، اگرچه کمیت آب مصرفی کشاورزی زیاد است، اما نرخ رشد آن صفر بوده و مخاطره آلودن منابع آب نیز از سمت این بخش کم می¬باشد. در آینده نیز با توجه به وضعیت پیشرانه اقتصادی این بخش، توسعه¬ای در این بخش نخواهیم داشت. لازم به ذکر است که این بخش به دلیل کمیت بالای آب مصرفی همچنان یکی از مولفه¬های اصلی فشار بر منابع آب خواهد بود. سهم بخش خدمات و شهری از حیث کمیت مصرف آب کوچک می¬باشد، اما نرخ رشد مصرف در این بخش بسیار قابل ملاحظه می¬باشد. در نتیجه، نرخ سریع رشد مصرف در این بخش باعث تولید آلودگی با همان نرخ خواهد شد. توجه گردد پیشرانه اقتصادی (دستیابی به منافع مالی بیشتر) این بخش نیز با نرخ بسیار زیاد باعث تشدید فشار بر (هم از لحاظ کمیت و بسیار بیش از آن از لحاظ آلودن) منابع آب خواهد شد. آنچه در این میان به راحتی توجیه می¬گردد، میزان آب مصرفی این بخش نسبت به ارزش افزوده تولیدی آن است. در نتیجه وجود این پیشرانه¬ای قوی، در سال¬های آتی با رشد سریع آب مصرفی این بخش مواجه خواهیم شد و متعاقباً فشار بر منابع آبی (کمی و کیفی) افزایش شدید خواهد یافت. در بخش دوم این تحقیق، تاثیر عوامل و متغیرهای اجتماعی، فناورانه، اقتصادی، محیط زیستی، سیاسی و ارزشی استان در قالب مدل steep-v مورد بررسی و رصدیابی قرار گرفت. در انتها مشخص شد وضعیت استان بر اساس ماتریس ارزیابی موقعیت در حالت تدافعی قرار دارد. در بخش آخر، راهبردهای کوتاه مدت و بلند مدت در خصوص نحوه برخورد با موضوع کم آبی استان با استفاده از مدل swot تشریح گردیده است. در انتها برای تولید راهبردهای مطلوب بر اساس نتایج چارچوب dpsir ، گزینه های راهبردی حاصل از اشتراک نظرات گروداران و راهبردهای مدل swot مورد حک و اصلاح قرار گرفت و هفت راهبرد اساسی برای بهبود وضعیت منابع آب استان ارائه شد.